Het Poppelmondedal is een deel van de Nederlandse Pietersberg, net op de grens en recht tegenover kasteel Neercanne aan de andere kant van het Jekerdal. In de helling is de ingang van de Duivelsgrot en vlak bij ligt de Observant. Waarschijnlijk allemaal bekende namen, maar minder bekend is dat daar op het randje van Nederland een hele boel bijzondere planten groeien. Zegt kalketrip u iets? Of donzige klis? Of knikkende distel? Misschien heelblaadjes? Ik citeer echt uit de onze flora en niet uit de Bommel boeken van Marten Toonder. En ze groeien echt in het Poppelmondedal!

Kasteel Neercanne gezien vanaf de Pietersberg

Een bijzonder plekje

Ik kan niet zeggen dat het Poppelmondedal (ook wel geschreven als Popelmondedal) echt onbekend is onder planten- en insectenliefhebbers. Op internet vind je uit het hele land verslagen van groepen die er zijn gaan kijken. Maar ik heb de indruk dat de mensen die wat minder fanatiek zijn, zich snel laten afleiden door de mooie wandelingen langs de plaatsen die ik in de inleiding noemde. Daar is natuurlijk niets tegen, maar een ommetje langs het Poppelmondedal is ook zeer de moeite waard vanwege de bijzondere bloemen en de bijbehorende vlinders, libellen en andere insecten.

Ik ben er een aantal keren geweest aan het einde van het voorjaar en het begin van de zomer en er stonden heel bijzondere planten. Op de eerste plaats wordt daar een oude akker jaarlijks bewerkt om er voor te zorgen dat de planten die vroeger op of aan de rand van een akker groeiden, nu ook nog een plekje vinden. Ze noemen dat de klaproosakker, schitterend als die allemaal bloeien. Maar soms is de akker helemaal geel door de heelblaadjes of paarsig van de marjolein. Ook is het al eens gebeurd dat ik uit de verte dacht klaprozen te zien, maar dat het allemaal aardaker was! Ik heb nog nooit zoveel aardaker bij elkaar gezien. Maar deze keer iets over een paar planten die aan de randen staan.

Kalketrip of sterrendistel

Kalketrip

Kalketrip (Centraurea calcitrapa) lijkt op een distel maar is familie van de korenbloem, knoopkruid en centaurie. Kalketrip kwam vroeger in een groot deel van Nederland voor, maar de plant is zo sterk achteruit gegaan dat het niet zeker is of deze nog wel ieder jaar in ons land groeit. Is dat niet het geval is, dan is hij dus officieel uitgestorven, maar in het Poppelmondedal stonden nog verschillende planten in bloei. Ze zagen er goed uit maar ze leken een voorkeur te hebben voor een standplaats op een wandel- en karrenpad. Daar passeerde toen net een flinke wandelclub die overigens geen aandacht had voor de kalketrip, hoogstens voor de nogal forse stekels van de plant. De planten werden niet beschadigd maar een eventuele passerende tractor zal waarschijnlijk wel schade aanrichten. Kortom, ik kan niet garanderen dat de plant er ieder jaar weer staan.

De plant werd vroeger sterrendistel genoemd naar de stekels onder het rozig rode bloemetje. Zoals gezegd: het is geen distel en de huidige officiële naam kalketrip schijnt een verbastering te zijn van de het tweede deel van de Latijnse naam wat ‘voetangel’ betekent en ook verwijst naar de stekels onder de bloem. De plant is niet erg opvallend en lijkt op een wat slordig struikje van zo’n halve meter hoog. Ook de bloemen trekken niet direct de aandacht, maar als je oog eenmaal op de plant is gevallen is het duidelijk dat deze ‘anders’ is. Waarschijnlijk zijn het toch de stekels die duidelijk maken dat het geen ‘gewone distel’ is.

De plant is vrij algemeen in het gebied rond de Middellandse Zee en bereikt in Nederland, Engeland en Duitsland zijn noordgrens. Waarom de plant in Nederland zo hard achteruit is gegaan, is niet helemaal duidelijk. De bekende problemen met bestrijdingsmiddelen en ruilverkaveling zijn het waarschijnlijk niet geweest, want de achteruitgang was duidelijk eerder. De Oecologische Flora denkt dat de plant voor zijn verspreiding sterk afhankelijk was van rondtrekkende schapen. In ieder geval zijn de laatste plaatsen, waar de plant zich goed kon handhaven, de dijkjes op Ameland en de kalkhellingen in Zuid-Limburg: een verrassende combinatie.

Donzige klis of klit

Donzige klis

Kalketrip is geen schoonheid voor in de tuin maar donzige klis wordt aangeboden door kwekers. De bloemen zijn inderdaad schitterend: een combinatie van paars-rood in de echte bloem met licht grijs van de behaarde knop en groen van de rest van de plant. Toch zal ik het niemand aanraden want een klis in de tuin in toom houden is waarschijnlijk een dagtaak, maar ik kan me voorstellen dat iemand deze ongemakken voor lief neemt.

Donzige klis of klit (Arctium tomentosum) is nauw verwant aan de klit of klis die in Limburg veel meer voorkomt. Alleen is vaak niet duidelijk welke die veel voorkomende klis is: waarschijnlijk de gewone of middelste maar het kan soms ook de grote zijn want de verschillen zijn niet groot. In de buurlanden komt bovendien een kleine en een bosklis voor, waarvan men zich kan voorstellen dat die niet bij de grens stoppen. Werk voor specialisten dus. Maar voor de donzige klis hebben we de specialisten niet nodig: die herken je direct als er bloemen in zitten.

In het Poppelmondedal vond ik de donzige klis boven aan de steile rand waarin de Duivelsgrot ligt. De plant is ongeveer een meter hoog net als de gewone klis en het blad is ook niet opvallend anders. Wachten op de bloemen dus en die komen in juli. Na de bloei gaat ook de donzige klis doen waar de klis of klit zijn naam aan dankt: zaadjes maken met een haakje eraan dat bijzonder goed hecht aan de vacht van allerlei dieren en aan onze kleren. Zo verspreidt een klis zijn zaden.

De donzige klis is vrij algemeen in midden Europa, maar niet in Nederland. Volgens de Oecologische Flora is de enige ‘vaste’ plaats het Groningse Oldambt! Heel verrassend want dit gebied was ooit land en is rond 1400 door de zee en de rivier Eems overstroomd tot de zeearm Dollard. Na 1500 heeft men het land weer deels teruggewonnen en van de zeeklei prima landbouwgrond gemaakt en net dat deel is nu de favoriet van de donzige klis! Maar wat is nu de overeenkomst met de rand van het Poppelmondedal? Ik heb geen idee behalve dat de löss ook een zeer vruchtbare klei is, maar die komt in Zuid-Limburg op veel meer plaatsen voor en daar staat geen donzige klis. Hetzelfde boek suggereert dat het opduiken van de donzige klis op andere plaatsen dan het Oldambt, altijd maar tijdelijk is. Dat zou wel jammer zijn.

Knikkende distel

Knikkende distel

De knikkende distel (Carduus nutans) stond maar een paar meter van de donzige klis in volle bloei. En volle bloei is bij deze distel best veel, want er zijn veel bloemen en de hoofdjes zijn groot in vergelijking met die van andere distels en zeer roodpaars. Insecten zijn er dan ook zeer enthousiast over. Leuk is bij de knikkende distel het ‘spinrag’ rond de bloemknoppen dat een beetje lijkt op het ‘haar’ van de donzige klis. Waarschijnlijk is het ook daaraan verwant want de knikkende distel is wel de enige distel van het drietal in dit artikel, maar de andere twee zijn nauw verwante distelachtige composieten.

De knikkende distel is een forse plant van een meter hoog met flinke stekels op het blad en op de vleugels op de stengel. Dus alleen insecten (de bloemen) en vogels (de zaden) willen echt contact met deze planten. Grazende koeien, paarden en konijnen houden wel afstand. Knikkende distel is in Nederland minder zeldzaam dan de andere besproken planten. Vooral in Noord en Zuid-Holland komt deze fraaie distel voor. In andere streken duikt knikkende distel regelmatig op, maar is meestal niet bestendig. In Zuid-Limburg is deze distel ook vrij zeldzaam maar waarschijnlijk wel bestendig.

Dus eindelijk eentje die er vrij zeker wel staat als je naar het Poppelmondedal gaat zou je kunnen denken. Maar vergeet niet al die mooie planten die in dit artikel niet beschreven zijn en die er echt wel staan. Ze zijn misschien iets minder zeldzaam maar niet minder mooi. Met de auto kan men niet bij het dal komen maar het Poppelmondedal is zeker een wandeling waard op een mooie zomerdag.

Jan van Dingenen - 2006