Soms raak ik verdwaald in mijn eigen interesses. Ik ben altijd erg nieuwsgierig waarom de dingen zijn zoals ze zijn of zoals ze lijken te zijn of zoals mensen zeggen dat ze zijn. Dit wordt geen filosofisch verhaal hoor, ik wil alleen maar aangeven dat ik soms gewoon simpel iets wil opzoeken in de boeken of op internet en dan kom ik toevallig iets anders interessants tegen en daarna weer iets anders etc. Na een uur weet ik dan nauwelijks meer wat ik eigenlijk aan het zoeken was en ik heb dan minstens tien dingen die ik wil uitzoeken in plaats van die ene vraag waar ik mee begon. En zo raakte ik dus ook verdwaald in heelblaadjes.

Bloeiende heelblaadjes

Heelblaadjes

Ik dacht altijd dat deze plant heelblaadje heette, maar dat blijkt dus meervoud te moeten zijn. Waarom weet ik niet, ik heb het niet kunnen vinden, maar grammaticaal is het enkelvoud: dus 'heelblaadjes is ….'. Heelblaadjes, dus, is een forse plant uit de composieten familie. De plant bloeit uitbundig in de hoogzomer en kan tot september vol in bloei staan. De bloemen zien er uit als kleine zonnebloemetjes en met een zonnetje erop is het een feestelijk gezicht. In Zuid-Limburg is de plant niet zeldzaam, maar je loopt er gemakkelijk aan voorbij als hij niet in bloei staat. De plant zelf is namelijk nogal gewoontjes. In Brabant, waar ik tegenwoordig woon, is heelblaadjes zeker geen gewone plant dus toen we tijdens het inventariseren een forse pol tegen kwamen was dat een verrassing. Thuis wou ik even opzoeken of dit nou echt uniek was in deze omgeving en dat was dus mijn eerste vraag. Die vraag kan ik nu beantwoorden: in de omgeving van de Dommel komt de plant wel vaker voor en daar waren we. Niet uniek dus, maar wel leuk.

De naamgeving bij heelblaadjes zorgde voor nog meer vragen. De Latijnse naam is Pulicaria dysenterica en Linnaeus zelf heeft de plant deze naam gegeven. Het eerste deel van de naam betekent zoiets als vlooienkruid en kan verband houden met het luchtje dat de plant verspreidt. Een kleiner broertje van heelblaadjes heet ook in het Nederlands klein vlooienkruid en sterk ruikende planten hadden vroeger de naam vervelende insecten op afstand te houden. Het tweede deel van de naam wijst erop dat de plant zou helpen tegen dysenterie, maar de Oecologische Flora zegt erbij dat over het gebruik van heelblaadjes tegen dysenterie of tegen ziekten in het algemeen weinig bekend is. En dat is natuurlijk vreemd bij een plant met zowel in de Nederlandse als in de Latijnse naam een duidelijk verwijzing naar een geneeskrachtige werking.

Internet leverde dit keer niet zoveel op. Iedereen praat iedereen na dat 'heelblaadjes vroeger tegen dysenterie werden gebruikt' zonder dat er de gebruikelijke verwijzingen staan naar beroemde artsen van vroeger die dit gebruikt zouden hebben. Nog sterker in het kruiden- en plantenboek uit 1698 'Den Nederlandschen Herbarius' van Stephaan Blankaart worden meer dan 10 planten aanbevolen tegen dysenterie, maar niet de heelblaadjes! Heelblaadjes en vlooienkruid kon ik zelfs helemaal niet vinden bij Stephaan Blankaart. Dat wil niet zeggen dat ze er niet in staan, want zijn plantennamen wijken soms nogal af. Hij noemt wel heelkruid en dat is mogelijk dezelfde plant als die wij heelkruid noemen maar zeker geen heelblaadjes. Ook vlooikruid of psyllium komt voor maar dat is waarschijnlijk de weegbree soort Plantago psyllium (of een verwante soort) die ook nu nog onder de naam psyllium of vlozaad te koop is voor medicinale doelen.

Heelblaadjes met aardaker in Zuid-Limburg

Dysenterie

Dysenterie is een darminfectie. Er blijken twee hoofdsoorten te zijn: één die door een bacterie wordt veroorzaakt en één door een amoebe. Alle twee veroorzaken ze heftige diarree en alle twee worden ze overgedragen door slechte hygiëne waarbij de ziekte via handen, voedsel of drinken wordt overgebracht op andere patiënten. De bacteriële vorm is de meest gevaarlijke en werd vroeger 'rode loop' genoemd omdat er bloed mee kwam met de ontlasting.

Dysenterie kwam al ruim voor onze jaartelling voor en de epidemieën werden vaak veroorzaakt door rondtrekkende legers die een nog slechtere hygiëne hadden dan de lokale bevolking. Als je er over leest lijkt het wel alsof in de Middeleeuwen de verliezer van de oorlog degene was die het eerst een besmettelijke ziekte opliep. En dysenterie scoorde daarbij hoog. Toch lijkt het dat de bevolking in onze omgeving pas na 1650 echt kennis maakte met 'rode loop'. Of men zag de ziekte toen pas als een echt probleem, ik weet het niet. Heel vreemd is dat in diezelfde tijd de pest hier verdween. Eeuwenlang waren er zo om de twintig, dertig jaar grote of kleine pestepidemieën. Ook vaak 'gestart' door rondtrekkende legers. Maar na ca. 1660 is dat plotseling afgelopen en komt er dysenterie voor in de plaats. Maar waarom en hoe?

Linnaeus

Vanuit onze huidige medische kennis lijkt het uiterst onwaarschijnlijk dat heelblaadjes iets deden tegen dysenterie. En als ik na een middagje internet een conclusie mag trekken: het lijkt me ook onwaarschijnlijk dat heelblaadjes gebruikt werden tegen deze ziekte. Maar dan moet Linnaeus zich dus vergist hebben. Linnaeus was een groot geleerde en een domme fout verwacht ik dus niet van hem. Iets of iemand moet hem op het verkeerde been hebben gezet. Misschien was dat de Russische generaal Keit. Internet levert soms meer vragen dan antwoorden maar je vindt altijd wel iets. Generaal Keit zou Linnaeus hebben gemeld dat toen hij optrok tegen de Perzen, zijn troepen 'rode loop' kregen en dat heelblaadjes een hele goede uitwerking hadden. En daarom noemde Linnaeus deze plant naar dysenterie!

Maar had generaal Keit wel gelijk? Nogmaals medisch gezien lijkt het onwaarschijnlijk, maar er zal wel iets gebeurd zijn. Maar wat? Misschien dat het toeval me heeft geholpen. Ik vond een Belgische publicatie uit 1980 waarin sprake is van drie soorten dysenterie: de derde zou dan veroorzaakt worden door de bacterie rickettsia en overgedragen worden door luizen, vlooien en mijten. Maar dat klopt niet. Er bestaat wel een ziekte die aan deze beschrijving voldoet en dat is vlektyfus. Deze wordt veroorzaakt door rickettsia en overgedragen door de kleerluis die een grote voorkeur heeft voor constant gedragen kleding zoals bij soldaten op campagne! Vlektyfus was vroeger vaak dodelijk maar veroorzaakt geen diarree, dit in tegenstelling tot tyfus, ook zeer gevaarlijk en wel diarree, maar weer een andere bacterie en niet door insecten overgedragen.

Chrysanthemum cinerariaefolium synoniem Tanacetum cinerariaefolium

Terug naar de heelblaadjes

Ik probeer het helder te verwoorden, maar ik neem aan dat mijn verwarring in ieder geval begrijpelijk is. Ik kan het natuurlijk niet bewijzen maar het zou me niet verbazen als generaal Keit niet over dysenterie heeft gesproken maar over vlektyfus. Als er rond deze ziektes in 1980 nog verwarring kon ontstaan, moet dat zeker een probleem zijn geweest rond 1750.

Helpt heelblaadjes dan tegen vlektyfus? Het antwoord is zeer verrassend: dat zou wel eens kunnen. Niet tegen de ziekte zelf, maar misschien wel tegen de kleerluis die ziekte overdraagt! Misschien is de naam vlooienkruid toch niet zo slecht. Het eerste insecticide dat ooit op de markt kwam en nog steeds op de markt is, is niet synthetisch maar plantaardig en heet pyrethrine of pyrethrum. Het wordt gewonnen uit oliekliertjes op de vruchtjes van de plant Chrysanthemum cinerariaefolium ook wel Tanacetum cinerariaefolium genoemd. Een Nederlandse naam heb ik er niet voor gevonden, maar het is een composiet en lijkt sprekend op onze margriet. Deze mediterrane plant komt uit Dalmatië en is nauw aan verwant aan heelblaadjes en het is dus helemaal niet onwaarschijnlijk dat heelblaadjes ook pyrethine bevat en dus de kleerluis kan bestrijden en dus vlektyfus voorkomt! En dus de vlooien uit het bed kan houden.

Laatste verrassing: nog nauwer verwant met de pyrethrine leverancier is onze inheemse plant Tanacetum vulgare, ook bekend als boerenwormkruid. Ik heb (nog) niet opgezocht wat de boeren daar vroeger mee deden, maar de plant zou best effect kunnen hebben tegen insecten en dergelijke.

Jan van Dingenen - 2010