Bij het inventariseren van planten op het oude landgoed Velder in mijn woonplaats Liempde vonden we o.a. zwartblauwe rapunzel. De plant was er al jaren niet gezien en nu vonden we ze terug op twee plaatsen met ieder twee of drie bloeiaren in de knop. In de week erna ontdekten anderen helaas ook deze rapunzels en de bloeiaren verdwenen. Waarschijnlijk hadden reeën die genuttigd. Gelukkig bleken er op nog geen kilometer afstand nog meer rapunzels te staan en die kwamen wel in bloei.

Rapunzel

Het oude landgoed Velder is een bijzonder gebied in onze omgeving omdat het in ieder geval sinds de Middeleeuwen, nooit een akkerbouw gebied is geweest en nooit heide maar altijd een bosgebied. Dit is deze omgeving zeer zeldzaam: eeuwen lang was alles óf akker óf heide waar werd gemaaid en plaggen werden gestoken om de akkers te bemesten óf weide en hooiland. Bos kwam eeuwenlang eigenlijk niet voor. Alleen bij een klooster of een kasteel lag soms een bos voor de jacht en voor het bouwhout. Velder was dan ook in bezit van de heren van Boxtel. Het landgoed is dus waarschijnlijk wel een aantal keren overhoop gehaald voor de houtkap, maar niet of nauwelijks geploegd en niet beroofd van de humus vóór 1850 en niet bemest ná die tijd. Dit alles kan botanisch interessante resultaten opleveren. Zoals zwartblauwe rapunzel, officieel Phyteuma spicatum subsp. nigrum.

De rapunzel hoort thuis in de klokjesfamilie. Aan de Latijnse naam is al te zien dat de zwartblauwe rapunzel een zeer nauwe verwant moet hebben en dat klopt: er bestaat ook een witte rapunzel met dezelfde naam maar dan subsp. spicatum. Grappig is dat de witte en de zwartblauwe niet samen voorkomen. De Oecologische Flora neemt aan dat de witte vorm hier het eerst was en dat toen de zwarte kwam er door kruisen steeds donkerder nakomelingen ontstonden tot uiteindelijk alles zwartblauw was. Behalve daar waar de zwarte (nog) niet is geweest. In West-Brabant is zo'n plek en misschien nog in Midden-Limburg.

De zwartblauwe rapunzel is ook zeldzaam in Nederland, maar toch minder dan de witte. In Brabant zijn nog meer vindplaatsen en ook in Zuid- en Midden-Limburg. In het verleden heb ik de plant wel eens gezien in het Bunderbos langs een bronbeekje.

Bloeiwijze

De rapunzels worden zo'n 30 cm hoog. Vaak staan er meer bloeiaren vlak bij elkaar maar of het dan ook aparte planten zijn of dat er meerdere stengels uit één 'raapje' kunnen komen, is me niet duidelijk. Maar de plant heeft dus een raapvormige wortel, net als het rapunzelklokje, en de naam rapunzel moet dan ook zoiets als raapje betekenen.

De rapunzels zijn familie van de klokjes maar op het eerste gezicht lijken de bloemen niet echt op klokken. De geopende bloemen zijn heel donker paarsblauw, een geheimzinnige kleur. Maar voordat de bloemen echt opengaan lijkt het een soort aar opgebouwd uit kromme hoorns en met een vreemd kleurverloop van donker paarsblauw beneden naar groen boven. Iedere hoorn is een bloem, maar in plaats van boven open te gaan en een klok te vormen, gaan ze onder open en vormen daar een soort kooitje. Onderin dat kooitje zit de nectar dus de insecten worden daar verwacht. De helmknoppen met het stuifmeel zitten daar ook dus dat klopt, maar de stamper zit ondertussen nog in het bovenste stuk dat nog gesloten is. Prima voor kruisbestuiving lijkt het, maar de onrijpe stamper heeft voor alle zekerheid onderweg toch maar wat stuifmeel mee genomen.

Op een gegeven moment komt de stamper boven de buis uit en is nu klaar om bestoven te worden. Maar waarom zou een insect bovenop de stamper landen? Daar valt niets te halen. De Oecologische Flora neemt aan dat de rapunzels vooral door hommels bestoven worden. Al voordat de stamper echt naar buiten komt zouden die langs komen voor de nectar. Als ze op de bloem landen zakt het kooitje als een harmonica in en dan schuift de stamper uit de buis en wrijft langs de hommel. Het zou kunnen, maar ik heb geen hommels gezien bij de bloeiende rapunzels. Wel een aantal vreemde vliegen, volgens mij snuitvliegen maar die associeer ik meestal met koeienvlaai. Het verband met rapunzels is me niet duidelijk, toeval misschien, maar als iemand het weet hoor ik het graag.

Rapunzel en Repelsteeltje

Wat is het verband tussen Rapunzel en Repelsteeltje? Geen enkel, behalve dat ze ieder in een ander sprookje van de gebroeders Grimm voorkomen. Als je op Google zoekt op rapunzel kom je vooral een Disney tekenfilm tegen en deze film volgt zo ongeveer het sprookje over Rapunzel, die in het Nederlands eigenlijk Raponsje heet. Maar de Nederlandse tak van Disney vond waarschijnlijk dat Repelsteeltje in Nederland bekender is en legde dat verband. In het sprookje van Repelsteeltje moet een meisje goud spinnen uit stro en een dwerg leert haar dat op voorwaarde dat hij haar eerste baby krijgt. Alleen als het meisje de naam van de dwerg raadt, mag ze het kind houden. En dan verraadt de dwerg zichzelf door te zingen: "Niemand weet dat ik Repelsteeltje heet."

De echte Rapunzel is een meisje dat zo heet omdat haar moeder tijdens de zwangerschap bleef eten van de rapunzel van de buurman. In dit geval is rapunzel een groente; dit voor de mensen met slechte gedachten. Voor straf wordt Rapunzel opgesloten in een hoge toren en is alleen bereikbaar door langs haar lange haren naar boven te klimmen. Een prins doet dat en dan gebeurt er wat de mensen met slechte gedachten net al vermoeden.

Groepje rapunzels

Maar wat is nou de rapunzel die groeide in de tuin van de buurman? De geleerden zijn het natuurlijk niet eens. In een deel van Duitsland waar de gebroeders Grimm hun sprookjes noteerden, werd veldsla rapunzel genoemd. Veldsla is tegenwoordig Valerianella locusta uit de kamperfoelie familie, maar was dat vroeger ook zo? De Oecologische Flora zegt dat vroeger van rapunzel het jonge blad en de wortel (het raapje) werden gegeten. Hetzelfde wordt ook beweerd van het rapunzelklokje. Den Nederlandse Herbarius van Stephaan Blankaart uit 1698 noemt de rapunzels en klokjes samen Hals-kruid en sommige soorten Raponce of Wilde Raap. Hij zegt dat het gezond eten is en dat de kooksels zouden helpen tegen keelontsteking en gezwellen in de keel. Dus misschien stond er toch echt rapunzel in de tuin van de buurman, lijkt me wel mooi.

Ik heb rapunzel altijd een geheimzinnige naam gevonden. Maar dat valt dus eigenlijk een beetje tegen, weinig getover, weinig enge kobolden en zo. Ik vond ook de bloem wel wat geheimzinnigs hebben met dat hele donkere paarsblauw en die rare bloeiwijze. Gelukkig kan ik dat nog even volhouden, tenzij de snuitvliegen hier nog voor een verrassing zorgen.

Jan van Dingenen - 2012