Het vorige artikel over de heide ging over de zeer grootschalige kap van bos rond 1300 in de Brabantse Meierij voor de bereiding van potas. In België was die kaalslag al eerder begonnen en de rest van Nederland volgde wat later. En in de 18e en 19e eeuw moest potas uit Rusland en Noord-Amerika worden gehaald! Voor de industrie in West-Europa was potas dan ook een essentiële grondstof.

Grasheide in de Kampina. Geliefder bij de koeien (en de boeren) dan de struikheide

Gebruik van potas

Voor de potas uit de Meierij was waarschijnlijk de textielindustrie de voornaamste afnemer. Wol is vettig en moet dus gewassen worden na het verwerken. Bij hele fijne soorten wol smeerde men er zelfs extra boter op voor het spinnen en weven. Wassen met de potas zelf gaat goed, maar meestal werd van potas eerst zeep gemaakt door potas en vet met water te koken. Als de wol geverfd moet worden is bij sommige kleuren potas nodig als hulpstof bijvoorbeeld bij blauw verven met behulp van de plant wede. Een speciale kwaliteit potas werd ook wel weedas genoemd.
Bij het gebruik van vlas voor linnen moet het garen ook gewassen worden en bovendien moet bij het bleken het linnendoek meermalen gewassen worden en moet het linnen 'op de bleek' (in de zon dus) nat gehouden worden met water waarin potas zit.

In Vlaanderen groeide de textiel industrie al voor 1100. Daar verdween het bos dan ook een eeuw eerder dan in (nu Belgisch) Brabant en daarna volgde de Meierij. Of het kappen door de lokale of door boven lokale heren werd georganiseerd is niet duidelijk. Ze moeten in ieder geval toestemming hebben gegeven en een deel van de opbrengst hebben opgestreken want op de Duitse Rijksdag van Roncaglia (1157-1158) was besloten dat de heer rechten had op de woeste gronden, waarschijnlijk was dit geen toeval.

In Duitsland was ook een grote vraag naar potas, maar daar was waarschijnlijk de glasindustrie de grootste afnemer. Voor het maken van glas wordt kwartszand gemengd met o.a. potas. Die potas is vooral bedoeld om het smeltpunt te verlagen. Om gemakkelijk aan potas te komen, stonden vanaf ca. 1100 de glasfabrieken (Glashütte) vooral in een bosrijke omgeving. Daar werd het hout gekapt en verbrand om er de potas uit te winnen die daarna direct gebruikt kon worden voor de fabricage van glas. In de Middeleeuwen was het gebruikelijk om de productie van potas en glas om de zoveel jaar te verplaatsen naar een plaats waar nog bos stond! Heide met schapen te Laren, door A. Mauve (Rijksmuseum)

Toen in de Nederlanden het bos op raakte, is men potas gaan importeren. Duitsland zal wel de eerste leverancier zijn geweest, maar vanaf ca. 1530 tot 1670 waren de Baltische landen zoals Polen en Oost-Pruisen de grootste exporteurs. Rond 1600 begon Rusland (slechte) potas te leveren via de Witte Zee, maar toen rond 1770 in de Polen en Oost-Pruisen de goede bomen op raakten, verbeterde de Russische kwaliteit. Bovendien kon de potas toen via St. Petersburg (gesticht in 1703) uitgevoerd worden.

Al voor 1400 exporteerde de Duitse Orde potas vanuit het Baltische gebied direct naar Damme in Vlaanderen waar ze een vestiging hadden. De Duitse Orde was een Middeleeuwse orde van ridders die zich onder andere bezighield met het zeer handhandig kerstenen van de inwoners van het gebied dat later Oost-Pruisen ging heten. Na 1400 importeerde ook Amsterdam potas uit het gebied rond de Oostzee. Toen begon de handel van deze stad met dit gebied heel belangrijk te worden. Men noemde dit tot in de 18e eeuw de 'moedernegotie' omdat Amsterdam daar zijn graan en hout haalde. Deze Oostzee handel was minder spectaculair dan die op Nederlands Indië, maar in feite veel belangrijker. Potas was in volume niet belangrijk, maar waarschijnlijk wel in geld. Alle schepen die die kant op gingen konden dus relatief goedkoop een aantal vaten meebrengen. En zo werden in Danzig (tegenwoordig Gdansk) de Nederlanders de belangrijke afnemers van graan, hout en potas.

Al voor 1750 waren ook in Engeland de goede bomen op. Toch zijn in Engeland nog zichtbare restanten van de potas productie. In Noord-Engeland stookte men het hout niet altijd in de openlucht, soms bouwde men een oven. Waarschijnlijk regende het daar zoveel dat de potas al was uitgespoeld voordat men de as kon verzamelen. Maar na 1750 begonnen de emigranten in Noord-Amerika potas te maken. Toen bleek dat Engeland geen deskundigen meer kon leveren die precies wisten hoe je de as moest bewerken. Engeland kocht de potas toen ook in het gebied rond de Oostzee en stuurde daarom Duitsers naar Noord-Amerika. Vanaf ca. 1750 werden de Verenigde Staten en Canada de belangrijkste leveranciers voor de Engelse textielindustrie en Québec beleverde Frankrijk. Ook Zweden ging in die periode potas leveren.

Potas oven in Winster UK Lakedistrict. Normaal werd het hout gewoon in de openlucht verbrand

Potas uit hout

Potas maken was dus niet moeilijk, maar er was wel zeer veel hout voor nodig. Uit de Verenigde Staten en Canada, de belangrijkste leveranciers van Engeland, zijn wat cijfers bekend, helaas in Amerikaanse eenheden, maar na wat rekenwerk kwam ik op ca. 100-150 kg potas per hectare bos waarvoor dan zo'n 40 ton hout werd verbrand! In Noord-Amerika was dat geen probleem want het hout was alleen maar lastig omdat men akkers wilde aanleggen. Men zegt dat de ontginner in de eerste periode, als hij nog geen graan of zo kon verbouwen, kon leven van de opbrengst van de potas. Het allereerste USA octrooi in 1790 ging dan ook over verbetering van de productie van potas! De export uit Noord-Amerika naar Engeland begon na 1750 en was in 1800 ruim 7500 ton. Dit waren waarschijnlijk 'short tons', in 'onze' tonnen ca. 10% minder dus ca. 6800 ton. Maar wat een oppervlak bos is hiervoor gekapt! Over de duim kom ik op minstens 40.000 ha, in één jaar! Dat is de helft van de Veluwe.
In Duitsland waren de opbrengst cijfers nog ongunstiger. Er wordt vermeld dat rond 1750 bij een glasfabriek voor 100 kg potas 75 ton hout nodig was. Die glasfabriek verbruikte per jaar meer dan 30.000 ton hout! Uit Bohemen komen getallen als ca. 100 kg potas uit 60 m3 hout dus ca. 50 ton hout.

Chemisch gezien kan hout niet meer dan 0,1 tot 0,2% zuiver kaliumcarbonaat opleveren. De verschillen in de rendementen zullen deels veroorzaakt zijn door verschillende kaliumgehaltes in de verschillenden boomsoorten, maar waarschijnlijk vooral door de zuiverheid. Een Duitse bron noemt gehaltes van rond 25% werkzame stof in potas en rond 50% in weedas. In de 18e eeuw kende men ook de kwaliteit 'parel potas' die met een nog hoger gehalte werkzame stof. Deze 'parel potas' had een matte roze kleur, vandaar waarschijnlijk de naam.

In de 19e eeuw ontdekte men dat kalizouten ook winbaar waren in mijnen. De eerste mijnen lagen in Duitsland en vanaf 1860 was het definitief afgelopen met de winning van potas uit hout in West-Europa en Noord-Amerika. Kalimijnen bestaan nog steeds en leveren kalizouten voor kunstmest en voor de chemische industrie en dus voor zeep, glas etc.

Het allereerste USA patent ondertekend door president Washington in 1790 - Wikipedia

Boomloos

Bohemen, nu Tsjechië toen deel van Oostenrijk, is het enige land geweest voor zover mij bekend, dat met succes geprobeerd heeft om de ongeremde kap van eigen bomen te stoppen. Te meer een prestatie omdat Bohemen een zeer grote afnemer was van potas voor de glasindustrie. Kappen van gezonde bomen voor potas werd in 1754 verboden en de handel in gewone as van de huiselijke haard en dergelijke werd gereglementeerd. Uiteraard waren er veel problemen rond deze regels maar Bohemen bleef een grote importeur van potas én er bleven bossen over in het land.

Na 1300 had een groot deel van Brabant (en waarschijnlijk de rest van Nederland) dus geen bos meer. Maar dat bos speelde eerder een zeer belangrijke rol in het bedrijf van de boeren als leverancier van voer voor het vee en bemesting voor de akker. Die moesten dus een nieuwe basis vinden voor hun bedrijf. Dat werd de hei en daarover gaat het volgende artikel.

Jan van Dingenen - 2015

Artikelen in deze serie

- 88. Hoe komen we aan heide - 1. Houtkap

- 89. Hoe komen we aan heide - 2. Potas

- 90. Hoe komen we aan heide - 3. Boeren

- 91. Hoe komen we aan heide - 4. Nieuwe natuur

- 92. Hoe komen we aan heide - 5. De planten

- 93. Zeep - wassen, badderen, plassen