Zo'n 10.000 jaar geleden was het einde de laatste ijstijd. Het werd weer warmer, de gletsjers begonnen te smelten, het ijs verdween van de zee, Engeland werd weer een eiland en de planten en dieren kwamen weer terug naar onze omgeving. Waar kwamen de planten en dieren vandaan? Kwamen ze inderdaad terug? De meeste kwamen uit Zuid-Europa dat is duidelijk, maar ze kwamen niet 'terug'. De individuen natuurlijk niet want de ijstijd had 100.000 jaar geduurd, maar waarschijnlijk ook de soorten niet, misschien wat diersoorten maar niet de planten. Waarschijnlijk waren alle plantensoorten van vóór de laatste ijstijd uitgestorven, wij hebben hier eigenlijk alleen nog maar exoten. Niets of bijna niets heeft de ijstijd overleefd.

Er zijn verschillende ijstijden geweest, meestal rekent men 4 grote ijstijden en dus 3 periodes er tussen (de interglacialen) en één er na: het holoceen, de tijd waarin wij leven. Dit alles over een periode van ongeveer 1 miljoen jaar, maar waarschijnlijk zijn er vóór deze vier nog meer ijstijden geweest. De geleerden zijn het overigens nog steeds niet eens over de oorzaken van deze wisselingen dus dat laten we maar even zo.

Wij leven dus nu in een interglaciaal, want we moeten er maar op rekenen dat de 5e ijstijd nog komt. Het laatste interglaciaal vóór het huidige holoceen was het zogenaamde Eem interglaciaal van zo'n 130.000 jaar geleden tot 115.000 jaar geleden. Daarna kwam de Weichsel ijstijd die duurde ongeveer 100.000 jaar en eindigde 10-15.000 jaar geleden, gevolgd door 'ons' holoceen. De Weichsel ijstijd was niet altijd even koud, zeer koud en minder koud wisselden elkaar af. Er waren zelfs periodes met temperaturen vergelijkbaar met de huidige, maar omdat in die periodes de ijskappen redelijk in stand bleven, spreekt men niet van een interglaciaal. Er was nog een korte warmere periode zo'n 15.000 jaar geleden gevolgd door de laatste koude dip allebei van zo'n 2000 jaar.

In het Eem interglaciaal, het vorige dat ca 15.000 jaar duurde, leek aardig op dat van ons. Kort na het begin was het ca. 2 graden warmer dan nu en groeiden de loofbomen tot in het noorden van Noorwegen aan de kust van de IJszee. In die tijd liepen de olifanten, leeuwen en nijlpaarden door Londen. In Amsterdam liep waarschijnlijk niets want de zeespiegel lag 4-6 m hoger omdat door de hogere temperatuur meer poolijs was gesmolten. Later werd het langzaam minder warm en kregen in Scandinavië de naaldbomen de overhand net als nu.

Aan de hand van het teruggevonden stuifmeel kan men zien hoe de planten en dan vooral de bomen aan het begin van een interglaciaal oprukken vanuit Spanje, Italië en de Balkan. In het holoceen en het Eem interglaciaal gaat dat ongeveer hetzelfde: berk en jeneverbes kwamen als eerste onze kant op, de den en de hazelaar volgden, vervolgens kwamen de eiken en tenslotte de beuken. Aan de ene kant ging dit heel snel want berken en hazelaars konden in 2000 jaar heel noordwest Europa bedekken, aan de andere kant duurde het heel lang voordat de beuk hier was: zo'n 8000-10.000 jaar! Voor de eiken heeft men de verspreiding na de laatste ijstijd kunnen reconstrueren op basis van kleine DNA verschillen. Het kaartje (op basis van gegevens van Alterra) laat zien hoe wij eiken kregen uit verschillende hoeken van het Middellands Zeegebied. Voor de kruidachtige planten gelden waarschijnlijk soortgelijke cijfers en het zou me niet verbazen er nu nog planten 'onderweg' zijn. Ik hoop dat ze op tijd komen want interglacialen duren niet zo lang: het Eem interglaciaal duurde ca 15.000 jaar, dat ervoor 25.000-30.000 jaar en van ons holoceen is al zo'n 10.000 jaar voorbij.

Begin van de ijstijd

In veel publicaties lees je over het einde van de ijstijd en hoe alles daarna 'normaal' werd. Dat is natuurlijk ook heel interessant want het beschrijft hoe onze huidige leefwereld ontstond. Voor mijn gevoel is het huidige klimaat natuurlijk ook 'normaal' en zijn de ijstijden rare afwijkingen. Maar als je kijkt naar de duur van de ijstijden en interglacialen, is de ijstijd eigenlijk de normale toestand en is het af toe een korte periode veel te warm. Maar het thema van deze Natuurgids is 'overleven' en dan ligt de nadruk toch meer op, laten we zeggen, het dramatische moment. Het moment dat het fout had kunnen gaan, maar dat het nog net goed ging. Voor onze inheemse flora is dat moment het begin van een ijstijd. En om de spanning er maar meteen af te halen: het ging niet goed!

Als het in Nederland kouder wordt zullen de bomen dood gaan die daar niet zo goed tegen kunnen, maar in België misschien nog net niet. En Noord-Frankrijk waar het eerst misschien wat aan de warme kant was, krijgt dan het perfecte klimaat voor onze boom. Als de kou weer wat toeneemt, zal onze boom ook weer wat verder naar het zuiden schuiven enzovoort. Maar dit moet allemaal niet te snel gaan en er mogen geen 'drempels' liggen. De ijstijden zetten erg snel in en ook het einde was vaak heel plotseling, in geologische termen dan want een paar duizend jaar is daar echt in een vloek en een zucht.

Maar waarschijnlijk zouden de meeste bomen en kruidachtige planten het tempo nog wel hebben kunnen bijbenen, maar het probleem waren de 'drempels'. Toen het kouder werd en Scandinavië langzaam met sneeuw en ijs bedekt raakte, gebeurde hetzelfde met de Alpen, met de Pyreneeën en met de Karpaten in Oost-Europa. Al deze gebergten lopen min of meer van oost naar west en samen vormden ze in het zuiden een ijsmuur die 'onze' terugtrekkende planten praktisch volledig blokkeerde. In de laatste ijstijd lag de grens waar de grond ook 's zomers bevroren was (de permafrost) soms in Zuid-Frankrijk: het einde voor alle soorten die niet al vóór de ijstijd in Spanje, Italië of Kroatië groeiden. Zie het kaartje.

Onze geleende flora

Het klinkt wat triest. We zijn zo trots op onze 'eigen' flora, we proberen de bomen en struiken die hier op eigen kracht zijn gekomen zo veel mogelijk te behouden. We proberen nieuwe importen uit de Mediterrane landen te voorkomen en vooral voort te kweken met de planten die hier al eeuwen groeien. Met het idee dat die toch het best zijn aangepast aan de omstandigheden hier. Dat is natuurlijk ook zo en we moeten daar vooral mee doorgaan, maar... Maar als je het op wat langere termijn bekijkt, zie dat ons interglaciaal eigenlijk maar een tussenfase is. Het 'echte' dat zijn de ijstijden. In die ijstijden staat onze flora in Zuid-Italië. Daar is nu even te warm en daarom staat die flora nu op de hellingen van de Alpen en in Noord-Europa te wachten tot de hitte voorbij is. Maar die van Noord-Europa kan nooit meer terug! We moeten het doen met een geleende flora. Natuurlijk zijn onze zomereiken beter aangepast aan de omstandigheden hier dan de aanplant die we uit de Balkan halen, maar het zijn nog lang geen nieuwe soorten. En zelfs al ze dat zouden worden, zullen ze de volgende ijstijd niet op eigen kracht kunnen overleven. Helaas.

Komt er nog wat?

Ik zei eerder dat ik denk dat er nog planten onderweg zijn naar onze omgeving. Als ik in de vakantie plantjes zoek in Zuid-Frankrijk verbaas ik me vaak over de variatie daar. Nu heeft een warmer klimaat altijd een grotere variatie aan planten en dat wordt nog versterkt door de hellingen met warmere en koudere plekken, verschillen in vochtigheid etc. Toen ik eens een boek kocht over de bloemen in het departement Alpes de Hautes-Provence stond daar dat alleen dit departement 2300 tot 2600 plantensoorten kent! Nederland telt er 1500 tot 1700 en is 7 keer zo groot! Maar Frankrijk telt maar 4200 tot 4600 planten en is 15 keer zo groot als Nederland dus de variatie in de biotopen is ook van groot belang. Toch denk ik dat er op bijvoorbeeld op 1000 m hoogte in Alpen nog een hele boel planten staan die het goed zouden doen in Nederland maar die de afstand niet of niet snel genoeg hebben kunnen overbruggen. Waarschijnlijk verspreidden deze planten zich na de ijstijd niet snel genoeg en nu is het tussen de Alpen en Nederland waarschijnlijk te warm voor deze planten. Door het gemis van deze planten is onze flora waarschijnlijk nog niet stabiel, we hebben nog te weinig soorten voor al onze biotopen. Misschien zijn we daarom zo 'gevoelig' voor woekerende exoten.

Ik amuseer me uitstekend met onze Nederlandse flora hoor, maar ik betreur het toch dat de geologen bij de Alpen of de Pyreneeën geen gat van paar honderd kilometer open hebben gelaten om onze flora te laten ontsnappen. Voor als er weer een ijstijd komt. Dat bij iedere ijstijd onze hele flora sneuvelt, vind ik toch een vervelend idee.

Jan van Dingenen - 2010

Via de Links kunt u een aantal publicaties van Alterra vinden over de terugkeer van de eiken.

Naschrift

Dit artikel was een paar jaar later aanleiding om een serie van 6 artikelen te schrijven over de wederopbouw van onze flora. Die artikelen zijn:

- 59. De planten komen - 1. Na de ijstijd

- 60. De planten komen - 2. De boeren

- 61. De planten komen - 3. De Romeinen

- 62. De planten komen - 4. De Middeleeuwen

- 63. De planten komen - 5. Christoffel Columbus

- 64. De planten komen - 6. Kunstmest en siertuinen