De leliefamilie is niet groot in Nederland en bovendien zijn een aantal leden hier gekomen door vanuit siertuinen te verwilderen. Van de echt inheemse lelies is er bovendien maar één die lijkt op het 'prototype' lelie zoals we die bij de bloemist kopen. Dat is de roggelelie en die is zo zeldzaam en zo vertroeteld dat niet eens meer duidelijk is wat wild is en wat gekweekt. Men veronderstelt bijvoorbeeld dat de wilde plant in Drenthe eerst in de boerentuinen is gezet en misschien van daaruit weer verwilderd is! Voor zover mij bekend is er geen bewijs dat de plant in Brabant of Limburg ooit gegroeid heeft, ondanks 1500 jaar roggeteelt hier.

De sierlijke klokjes van bloeiende salomonszegel

Leliefamilie in Brabant en Limburg

Mijn keuze uit de leliefamilie is hoofdzakelijk bepaald door de planten die we bij het inventariseren in mijn woonplaats Liempde tegenkwamen. Want de leliefamilie is in ons land dan wel niet groot, maar er zijn er toch te veel voor één artikel. Maar in ieder geval voor het noorden en midden van Limburg zal dit een bekende selectie zijn. De eerste keuze was lelietje-van-dalen, een lief plantje waarover ik al lang van plan was wat te schrijven. En nauw verwante familieleden zijn dalkruid, eenbes en salomonszegel. Kraailook staat wat verder weg binnen de leliefamilie en daslook is meegenomen voor de Zuid-Limburgers.

Lelietje-van-dalen

Dit bloemetje is zeker inheems, maar ook dit is zoveel aangeplant en weer verwilderd dat het niet altijd duidelijk is of het op een bepaalde plek uit zichzelf is gekomen. In de omgeving van Liempde is lelietje-van-dalen waarschijnlijk inheems, maar je vindt het vooral in de oude bossen en dan is het weer de vraag of dat zo is dat omdat de bossen oud zijn of omdat de lelietjes er vroeger zijn geplant. Hier komen we voorlopig niet uit.

Lelietje-van-dalen is een vaste plant die groeit vanuit een wortelstok waarin de plant het reserve voedsel opslaat in de winter. In het voorjaar komen één of meer scheuten boven de grond met twee of drie bladeren en eventueel een trosje met de bekende klokjes. De plant kan zich vanuit de wortelstok verspreiden, maar vormt ook rode besjes met zaad.

Lelietje-van-dalen, lentebode en liefdesbode bij uitstek

Het lelietje-van-dalen is nog steeds populair al wordt het niet veel meer in de tuinen gezet. Misschien omdat de plant en vooral de bessen giftig zijn en dat is met kleine kinderen in de buurt natuurlijk niet ideaal.

Bij de Romeinen was lelietje-van-dalen toegewijd aan Flora, de godin van de bloemen. In Frankrijk is het lelietje-van-dalen (muguet in het Frans) de lentebode bij uitstek en de mannen moeten op 1 mei in de bossen een ruikertje van deze bloemen plukken voor hun geliefde. Maar er is daar ook de speciale regel dat alleen op 1 mei iedereen zonder vergunning lelietjes-van-dalen mag verkopen langs de openbare weg! In Frankrijk worden zo per jaar 50 miljoen bosjes en planten van dit bloemetje verkocht! Daar hoeft de plant in ieder geval niet zelf voor verspreiding te zorgen!

Dalkruid

Dalkruid komt in mijn Brabantse omgeving veel voor. In ieder geval in vergelijking met veel andere streken van Nederland. Ik heb de indruk dat het familielid salomonszegel in Zuid-Limburg meer voorkomt en dalkruid minder dan hier. Waarschijnlijk komt dat omdat voor dalkruid de grond niet te arm, maar zeker niet te voedselrijk mag zijn.

Net als bij lelietje-van-dalen vinden we bij dalkruid ook een wortelstok, witte bloemetjes in een toortsje (maar geen klokjes) en later bruinig rode besjes. Alles is alleen wat kleiner en minder opvallend.

Salomonszegel

De bessen en de vergeelde bladeren van de salomonszegel

Salomonszegel is in Brabant de gewone salomonszegel. In de duinen groeit ook nog de welriekende en de kranssalomonszegel staat op een paar plaatsen in Zuid-Limburg. Salomonszegel dankt zijn naam aan een 'litteken' op de wortelstok: waar in vorige jaren de opgaande stengels zaten ontstaat een ronde vervorming van de wortelstok. Dit zou het zegel van koning Salomon zijn met daarin de twee driehoeken die samen de Davidster vormen. Dit zou de plant magische krachten geven. Ik heb het nooit onderzocht want dan moet je die wortelstok opgraven en dat leek me niet zo geslaagd. Trouwens wat moet je in deze tijd van iPhone en internet met magische krachten? Maar ik heb wel even op internet gekeken of iemand anders het gedaan had. Heel verrassend: neen, er staan wel een of twee tekeningen waarop dit 'zegel' waarschijnlijk zichtbaar is, maar op de zeldzame foto's van wortels zie ik niets. Misschien moet ik het toch zelf eens controleren.
Twee jaar nadat ik dit artikel schreef, vond ik een paar stukken van de wortelstok van de salomonszegel, die bij het schonen van een sloot bovengronds waren gekomen. Zoeken naar het 'zegel van Salomon' dus. Het resultaat staat op de foto: een min of meer rond litteken met een kleine centimeter doorsnede. In de puntjes binnen die cirkel, de aansluitingen van de vaten, zou je dan een Davidsster moeten zien. Ik zie hem niet.

Het 'zegel van Salomon' op de wortelstok van de salomonszegel. De puntjes binnenin zouden een Davidster moeten vormen.

Ook salomonszegel heeft dus een wortelstok en maakt daarmee op de duur een groep van bladeren en bloemen. De bloemen hangen onder aan een gebogen tak en daardoor en door de forse bladeren moet je die bloemen nog wel eens zoeken. Na de bloei krijgt salomonszegel blauwzwarte (giftige) bessen.

Eenbes

Eenbes is hier niet echt zeldzaam, maar zeker ook niet algemeen. Het lijkt een beetje alsof hier maar enkele kleine plekjes zijn waar eenbes het naar de zin heeft. Eenbes wil schaduw en een niet te arme grond en vochtig maar niet nat. Maar dit lijkt niet voldoende om te verklaren waarom op een plek één of twee vierkante meter wel goed zijn en volgende vierkante meter volstrekt niet.

De eenbes was altijd al een beetje vreemd en blijkt nu de enige lelieachtige van de besproken planten! Zie het naschrift hieronder.

Lelietje-van-dalen, dalkruid en salomonszegel en eenbes hebben een beetje dezelfde levenswijze: een wortelstok zorgt op den duur voor een groep planten vlak bij elkaar en de plant bloeit en maakt bessen zodat ook de normale voortplanting geregeld is. De indruk bestaat overigens dat de verspreiding via zaad bij allemaal niet zo erg hard gaat. Misschien is dat toch weer omdat ze zo kieskeurig zijn in hun groeiplaats, maar het kan natuurlijk ook zijn dat de verspreiding via zaden bijna nooit lukt. In dat geval zouden deze planten grotendeels afhankelijk zijn van verspreiding via de wortelstokken.

In een opzicht is eenbes een duidelijke uitzondering: de bouw. De plant komt in het voorjaar met een of meer stengels boven de grond vanuit de ondergrondse wortelstok. Die stengels vertakken niet maar vormen vier bladen van zo'n 10-15 cm lang in één vlak. De stengel groeit nog iets door en vormt dan één bloem. Rond de bloem staan 4 slanke blaadjes en daartussen 4 veel smallere, samen ook min of meer in één vlak. Daaruit steken 8 meeldraden naar boven waaraan wat geel stuifmeel zit. En midden in al deze kransen zit de onopvallende bloem en later in het seizoen een relatief grote blauwzwarte bes met bovenop vier bruinzwarte draadjes. Een zeer strak ontwerp dus, te strak volgens moeder natuur en dus maakt ze soms een variant met van alles vijf.

Kraailook en moeslook

De vorige planten hebben allemaal een wortelstok, maar binnen de leliefamilie zijn ook een heleboel planten die vanuit een bol groeien. Voor de mensen is de belangrijkste groep met een bol de lookfamilie met planten als ui, prei, knoflook, bieslook etc. In de lookfamilie zijn de meeste planten voor de mens eetbaar. Ui en knoflook zijn hier niet inheems en verwilderen ook niet echt, bieslook is wel inheems maar door de teelt en verwilderende planten weet men niet meer wat echt inheems is.

Kraailook is ook inheems, maar is voor zover ik weet nooit gekweekt en gegeten. Kraailook heeft dunne buisjes als blaadjes net als bieslook. Maar die verdwijnen vaak als de plant begint te bloeien. In de voortplanting hebben de looksoorten vreemde gewoonten. De bol zorgt op de eerste plaats voor de opslag van reservevoedsel, maar kan ook nieuwe bollen vormen. De planten bloeien en kunnen ook normaal zaad vormen. Maar daarnaast kunnen de looksoorten in de bloeiwijze broedbolletjes vormen! Behalve de bloemen verschijnen daar verdikkingen die uitgroeien tot bolletjes en die hoef je alleen maar in de grond te stoppen voor een nieuwe plant! De ene look soort maakt wat meer bloemen en minder broedbolletjes dan de ander maar ze kunnen het allemaal. Onze kraailook is misschien wel de meest extreme: vaak maakt die alleen maar broedbolletjes en geen bloemen! Blijkbaar heeft look niet veel vertrouwen in gewone zaadjes.

Moeslook lijkt erg veel op kraailook, maar is veel zeldzamer. Het belangrijkste zichtbare verschil zit in de verhoudingen van het blad en dan moet je letten op het deel dat een schede vormt en het stuk dat gewoon in een punt uitloopt. Moeslook maakt ook wat meer bloemen dan kraailook. Maar blijkbaar is dat is dat toch niet het goede systeem voor de verspreiding in dit geval want kraailook is veel algemener.

Daslook

Daslook ruikt als ui, smaakt als ui en bloeit met dezelfde mooie sterretjes als een ui

Daslook hoort niet bij de flora van Midden-Brabant, helaas. In Zuid-Limburg komt het gelukkig wel veel voor. Schitterend, zo'n veld bloeiend daslook in het bos. Alleen die geur. Ik hou wel van knoflook in mijn eten en ik vind daslook ook niet vies ruiken. Maar op een of andere manier vind ik die geur 'ongepast' in het bos. Onzin natuurlijk, het zal wel aan mij liggen.

Daslook is eetbaar, waarschijnlijk alle onderdelen maar vooral het blad is tegenwoordig populair in sla en dergelijk bij onze oosterburen en in Oost- en Midden-Europa. Opvallend is dat de eerste groep lelieachtigen, die vanuit een wortelstok groeien, allemaal minstens giftige bessen hebben. Maar de groep die vanuit bollen groeit is wel eetbaar. Dit heeft al wel tot problemen geleid bij het eten van blad van daslook: het blad van lelietjes-van-dalen lijkt er erg op en dat kun je toch maar beter niet binnen krijgen.

In het volgende artikel meer over de eetbare familieleden: uien, knoflook etc.

Zie 67. Enkele lelieachtigen - 2. In cultuur

Jan van Dingenen - 2014, aangevuld 2016.

Naschrift

Toen ik zo'n beetje klaar was met dit artikel, realiseerde ik me dat ik even moest controleren of de lelieachtigen nog steeds waren zoals ik dacht. Sinds 2003 is er namelijk nogal wat veranderd in de plantenindeling. En inderdaad: alle planten in dit artikel zijn overgeplaatst van de orde "Liliales" naar de orde "Asparagales" behalve de eenbes en uiteraard de roggelelie! Een 'orde' is dit systeem de eerste splitsing na de constatering dat ze allemaal eenzaadlobbig zijn. We moeten dus aannemen dat er tussen bijvoorbeeld eenbes en salomonszegel nauwelijks verwantschap is! Voor mij een verrassing.